Strona główna

Eksploatacja złóż

Maszyny i urządzenia górnicze

Miernictwo górnicze

Zajęcia praktyczne

Zmiany w przepisach górniczych z dnia 01.07.2017

Występowanie złóż kopalin użytecznych w Polsce

I. Podział złóż kopalin użytecznych. 1

1. Kopalina użyteczna. 2

2. Złoże o znaczeniu gospodarczym... 2

3. Podział złóż kopalin użytecznych. 2

II. Cechy charakterystyczne pokładu. 4

III. Zaburzenia w zaleganiu pokładów.. 5

1. Pofałdowania. 5

2. Uskoki 6

3. Zmiany grubości pokładów i wymycia. 7

4. Przerosty. 8

IV. Płaszczyzny najmniejszej wytrzymałości w złożu. 8

V. Charakterystyka złóż kopalin użytecznych występujących w Polsce. 9

1. Złoża węgla kamiennego. 9

2. Złoża węgla brunatnego i torfu. 9

3. Złoża siarki 10

4. Złoża soli 10

5. Złoża rud żelaza, cynkowo-ołowianych i miedzi 10

6. Inne kopaliny użyteczne. 11

VI. Górnośląskie Zagłębie Węglowe. 11

I. Podział złóż kopalin użytecznych.

Od początków górnictwa górnik musiał dysponować wiedzą o złożach, z których wydobywał kopalinę przetwarzaną na surowce mineralne lub ich wyroby pochodne. Początkowo górnicy sami poszukiwali złoża, a następnie ustalano sposób wybierania kopaliny dostosowany do jego budowy geologicznej. Z czasem wyodrębniła się gałąź geologii zwana geologią złóż, zajmująca się kompleksowo badaniem występowania i rozmieszczenia złóż w skorupie ziemskiej. Współczesny górnik korzysta z wyników prac geologii złóż w postaci dokumentacji geologicznej złoża.

1. Kopalina użyteczna

Kopalina - surowiec mineralny wydobywany ze skorupy ziemskiej

Kopalina użyteczna – surowiec mineralny przedstawiający wartość dla człowieka.

Kopalina główna - kopalina, dla której wydobywania wybudowano zakład górniczy.

Kopalina towarzysząca - mniej cenne złoże innej kopaliny użytecznej występujące w otoczeniu kopaliny głównej. Na przykład pokładom węgla w Górnośląskim Zagłębiu Węglowym towarzyszą pokłady bentonitów, łupków szlifierskich lub skał sapropelowych.

Skały płonne lub odpadowe - skały, które towarzyszą złożom kopalin użytecznych i nie przedstawiają obecnie wartości.

2. Złoże o znaczeniu gospodarczym

Złoże o znaczeniu gospodarczym jest to takie naturalne nagromadzenie w skorupie ziemskiej kopaliny użytecznej, której eksploatacja przynosi korzyść gospodarczą.

Złoże o znaczeniu gospodarczym musi spełniać następujące warunki:

· na kopalinę użyteczną występującą w złożu w stanie naturalnym lub po przerobieniu na surowiec mineralny jest zapotrzebowanie,

· przychód uzyskany ze sprzedaży kopaliny gwarantuje pokrycie wszystkich kosztów związanych z wydobyciem i przeróbką kopaliny, co daje zysk,

czyli: Zysk = Przychód - Koszty

· zasoby kopaliny użytecznej powinny być takie, aby gwarantowały amortyzację zakładu górniczego i towarzyszących mu obiektów oraz koszt jego likwidacji.

Przy podjęciu decyzji o przystąpieniu do eksploatacji musimy uwzględnić podaż i popyt na daną kopalinę użyteczną w ujęciu wieloletnim.

3. Podział złóż kopalin użytecznych

Wyróżnia się następujące klasyfikacje złóż:

· według użyteczności,

· ze względu na genezę,

· ze względu na kształt.

a. Według użyteczności,

Ze względu na użyteczność wyróżnia się pięć zasadniczych grup złóż kopalin użytecznych, jak złoża:

— surowców energetycznych (węgle, ropa naftowa itp.),

— surowców metalicznych (rudy żelaza, miedzi itp.),

— surowców chemicznych (sole, fosforyty, siarka itp.),

— surowców skalnych (gliny, piaski, żwiry, skały zwięzłe itp.),

— kamieni szlachetnych i półszlachetnych (diament, topaz itp.).

b. Ze względu na genezę

W geologii najważniejszy jest podział złóż według sposobu i powstania, czyli genezy (magmowe, osadowe, przeobrażone).

c. Ze względu na kształt

Z górniczego punktu widzenia najważniejszy jest podział złóż według kształtu oraz możliwości eksploatacji

Wyróżnia się tu dwie grupy złóż:

a) złoża o kształtach prawidłowych (złoża foremne), do których zalicza się:

— pokłady pojedyncze lub wiązki pokładów,

— żyły pokładowe,

b) złoża o kształtach nieprawidłowych (złoża nieforemne), do których zalicza

— gniazda,

— pnie,

— soczewki,

— impregnacje,

— wiązki drobnych żył,

— złoża okruchowe.

Pokład jest to złoże przeważnie osadowe, które tworzy warstwę kopaliny użytecznej wśród innych warstw skał osadowych tej samej formacji geologicznej, zalegającą zwykle zgodnie z ogólnym układem wszystkich warstw. Pokłady zajmują zazwyczaj bardzo znaczną powierzchnię, przy czym ich grubość w stosunku do wielkości tej powierzchni jest mała i w pewnych granicach stała. Mogą one występować pojedynczo, tworząc złoża jednopokładowe lub po kilka, a nawet kilkanaście pokładów oddzielonych od siebie warstwami skał płonnych, tworząc złoża wielopokładowe. Pokłady mogą wychodzić na powierzchnię.

Miejsce, w którym pokład wychodzi na powierzchnię, nazywa się wychodnią. Wychodnie mogą być obnażone, gdy pokład wraz ze skałami otaczającymi wychodzi bezpośrednio na powierzchnię, lub ukryte, gdy warstwy, wśród których leży pokład przykryte są utworami młodszymi, czyli nadkładem (rys.1). W postaci pokładów występują złoża węgla kamiennego, brunatnego, soli, gipsu, anhydrytu, fosforytów i inne.

Rys. 1. Złoże wielopokładowe

Żyła jest to złoże powstałe przez nagromadzenie się minerału użytecznego w szczelinach skał, odznaczające się znaczną zmiennością pod względem kierunku i grubości oraz zawartości minerału użytecznego (rys. 2).

Złoża żylne są zwykle młodsze od otaczających je skał. Pochodzenie złóż żylnych jest różne. Najczęściej są one wynikiem intruzji magmy oraz towarzyszących im procesów, jak również krążenia wody. Przebieg i granice żył są nieregularne i ograniczone do przebiegu szczelin, jakie powstały w górotworze wskutek ruchów tektonicznych. Rozróżnia się żyły pojedyncze i żyły rozgałęzione.

Rys. 2. Złoże żylne

Gniazda różnią się od żył jedynie kształtem i większymi wymiarami, gdyż powstały przez wypełnienie minerałami użytecznymi dużych rozpadlin lub pieczar w skalach płonnych. W zależności od kształtu złóż gniazdowych nazywa się je soczewkami, słupami lub pniami, a gdy mają bardzo duże rozmiary składami. Różne rodzaje złóż typu gniazdowego przedstawiono na rys.3.

Rys. 3. Złoża a – gniazdowe, b - w kształcie pnia, c – soczewkowe

Impregnacje są to drobne nagromadzenia substancji mineralnej rozproszonej w skale płonnej. W tej formie występują złoża rud metali nieżelaznych, metali szlachetnych i innych.

Złoża okruchowe są nagromadzeniem luźnych ziaren lub odruchów minerałów użytecznych zmieszanych z ziarnami skał płonnych. Złożami takimi są np. piaski złotonośne.

II. Cechy charakterystyczne pokładu.

Dla górnika wydobywającego węgle najważniejsze znaczenie mają złoża pokładowe, gdyż w nich występują wszystkie rodzaje węgli kopalnych. Pokład zalega zgodnie z ogólnym układem wszystkich warstw złoża i jest ograniczony mniej lub więcej równoległymi powierzchniami. Warstwy skał zalegające bezpośrednio nad pokładem nazywa się jego stropem, a leżące pod pokładem jego spągiem.

Rysunek 4 przedstawia cechy charakterystyczne pokładu (warstwy geologicznej), to jest: linię rozciągłości, rozciągłość, linię nachylenia, kąt nachylenia i grubość pokładu.

Rys. 4. Cechy charakterystyczne pokładu

Katem nachylenia pokładu nazywa się kąt zawarty między płaszczyzną jego spągu a płaszczyzną poziomą.

Z uwagi na wielkość kąta nachylenia i dzieli się:

— poziome — o kącie nachylenia do 10⁰,

— słabo nachylone — o kącie nachylenia od 10⁰ do 35⁰,

— silnie nachylone — o kącie nachylenia od 35⁰ do 45⁰,

— strome — o kącie nachylenia powyżej 45⁰

Rozciągłość pokładu (bieg pokładu) – kierunek linii rozciągłości.

Linia rozciągłości (linia biegu) – linia powstała w skutek przecięcia się płaszczyzny spągu lub stropu pokładu z dowolną płaszczyzną poziomą.

Linię prostopadłą do linii rozciągłości pokładu nazywa się linią nachylenia pokładu.

Bieg tej linii od ustalonej płaszczyzny poziomej w górę nazywa się wzniosem pokładu, a w dół — upadem.

Grubość pokładu jest to najkrótsza odległość między spągiem a stropem. Grubość pokładów bywa różna, od kilku centymetrów do kilkuset metrów.

Ze względu na grubość pokłady węgla dzieli się na:

— cienkie, grubości do 1,5 m,

— średnie, grubości od 1,5 do 3,5 m,

— grube, grubości powyżej 3,5 m.

Na mapach geologicznych i górniczych rozciągłość i upad oznacza się kreską zgodną z kierunkiem linii rozciągłości z dołączoną z jednej ze stron krótką kreseczką pokazującą kierunek zapadania (rys . 5.a). Gdy pokład będzie pionowy to dołączona zostanie druga krótka kreseczka (rys. 5.b), a gdy poziomy to będzie krzyżyk (rys. 5.c). Jednakże na mapach górniczych stosuje się oznaczenie, na którym kierunek zapadania jest oznaczony strzałką (rys. 5.d).

Rys. 5. Znaki umowne przedstawiające graficzne położenie pokładu

III. Zaburzenia w zaleganiu pokładów

W czasie, kiedy pokłady się tworzyły oraz już po ich powstaniu podlegały one działaniu różnych czynników (ruchy górotwórcze, lodowce, woda, itp.), które spowodowały liczne zaburzenia i nienormalności w ich zaleganiu, jak pofałdowania, uskoki, zmiany grubości, przerosty, rozszczepienia oraz wymycia. Zaburzenia stanowią duże utrudnienia w prowadzeniu robót górniczych, a czasami nawet uniemożliwiają ekonomicznie uzasadnioną eksploatację kopaliny użytecznej. Dlatego bardzo ważne jest rozeznanie złoża przed rozpoczęciem jego eksploatacji.

1. Pofałdowania

Pofałdowanie pokładów powoduje osłabienie skał przez obniżenie ich spoistości, a nawet powstanie spękań i szczelin. Zjawiska te spotyka się głównie w górnych częściach siodeł i dolnych częściach łęków, w związku z czym występują tam zwiększone ciśnienia wymagające stosowania wytrzymalszej obudowy.

Rys. 6. Pofałdowanie pokładów

Fałdy- należą do zaburzeń ciągłych (warstwy skalne zostały porozrywane, mówi się o zaburzeniach nieciągłych, jeśli powyginane — o zaburzeniach ciągłych). Na rys. 6. pokazano strukturę fałdu. Część fałdu wyniesiona nazywa się siodłem lub antykliną, część wklęsła — łękiem lub niecką lub też synkliną. Części pośrednie noszą nazwę skrzydeł. Zależnie od intensywności ciśnień bocznych działających w czasie ruchów górotwórczych nachylenie skrzydeł zmienia się i powstają różne typy

fałdów (rys. 7).

Rys. 7. Typy fałdów normalnych a- stojący b- pochylony c- obalony d- leżący

Rys. 8. Monoklina

Monoklina – rozległy obszar, zbudowany z warstw skalnych osadowych nachylonych w jednym kierunku i pod mniej więcej jednakowym kątem (rys. 8). W Polsce występuje monoklina przedsudecka na zachodzie oraz monoklina śląsko-krakowska na wschodzie

Fleksura (przegięcie) to ciągłe przemieszczenie tektoniczne warstw skalnych bez przerwania ich ciągłości, pośrednie pomiędzy fałdem a uskokiem. Bardzo często występuje, jako przedłużenie uskoku (rys. 9).

Rys. 9. a – fleksura b – przejście fleksury w uskok

2. Uskoki

Uskokiem nazywamy zaburzenia w pierwotnym ułożeniu warstw, polegające na przerwaniu ich ciągłości i przesunięciu względem siebie wzdłuż szczeliny uskokowej. Charakterystyczne elementy uskoku zostały przedstawione na rysunku 10.

Rys. 10. Elementy uskoku w dwóch ujęciach

Płaszczyzna uskoku może biec pionowo lub być pochylona pod dowolnym kątem. Zależnie od jej położenia rozróżnia się uskoki: normalne, pionowe i odwrócone (rys. 11).

Rys.11. Główne typy uskoków

a – normalny

b – pionowy

c – odwrócony

Płaszczyzny uskoku mogą także przebiegać zgodnie z kierunkiem upadu warstw, wówczas nazywa się je poprzecznymi, albo biec równolegle do linii rozciągłości warstw i wtedy nazywa się je podłużnymi, mogą też tworzyć dowolny kąt. Jeżeli natomiast płaszczyzna uskoku tworzy dowolny kąt z linią rozciągłości to wtedy nazywa się je ukośnymi.

Skały w sąsiedztwie uskoku bywają często zmiażdżone i wtedy szczelina uskokowa jest wypełniona gruzem, który nazywany bywa brekcją tektoniczną. Takie uskoki często są wypełnione wodą. Stanowią one wtedy duże niebezpieczeństwo, gdyż prowadzenie wyrobisk w pobliżu szczeliny uskokowej może spowodować wdarcie się wody do kopalni. W takim przypadku pozostawia się wzdłuż uskoku filar ochronny, czyli pas nie wy branej calizny.

Uskoki rzadko występują pojedynczo, najczęściej występują gromadnie tworząc systemy uskoków, takich jak: wypiętrzenia (zręby), rowy tektoniczne, uskoki schodkowe (rys. 12).

Rys.12. Grupy uskoków a) wypiętrzenie b) rów tektoniczny c) uskok schodkowy

3. Zmiany grubości pokładów i wymycia

Zmiany grubości pokładów zostały spowodowane nierównomiernym naciskiem sąsiednich skał na bardziej plastyczny od nich węgiel. Tym sposobem powstały ścienienia i zgrubienia pokładów (rys. 13). Ścienienie pokładu do zera nazywa się wyklinieniem.

Rys. 13. Ścienienie pokładu

Wymycie lub zmycie pokładu jest to całkowite lub częściowe zniszczenie pokładu wskutek erozyjnego działania wody w czasie, gdy był on przykryty cienką warstwą materiału luźnego.

4. Przerosty

Przerosty są to warstwy lub wkładki skały płonnej w pokładzie. Gdy grubość przerostów wzrasta, wówczas pokład rozszczepia się na dwa lub więcej cieńszych pokładów (rys. 14).

Rys. 14. Rozszczepienie pokładu na więcej cieńszych pokładów

IV. Płaszczyzny najmniejszej wytrzymałości w złożu

Wytrzymałość skał nie jest równomierna we wszystkich kierunkach. Można w nich wyodrębnić płaszczyzny zmniejszonej wytrzymałości, wzdłuż których dzielenie i odspajanie jest najłatwiejsze. Taką skłonność nazywamy łupnością skał. W skałach osadowych można wyodrębnić trzy rodzaje łupności:

- uławicenie (uwarstwienie) jest to łupność zgodna z kierunkiem uwarstwienia - poszczególne warstwy skały oddzielone są od siebie równoległymi płaszczyznami, np. płaszczyzny uwarstwienia w pokładzie węgla przebiegają równolegle do stropu i spągu pokładu,

- kliważ – skała dzieli się na cienkie płyty ułożone skośnie względem płaszczyzn uwarstwienia, powstał pod naciskiem mas skalnych w czasie ruchów tektonicznych,

- cios – są to regularne spękania najczęściej niewidoczne o płaszczyznach prostopadłych do uławicenia, występuje w skałach sztywnych. Spękania powstały najczęściej na skutek kurczenia się „wysychającej” masy skalnej.

W pokładach węgla jak i w skałach otaczających największe znaczenie ma przebieg płaszczyzn kliważu nazywanych przez górników ogólnie płaszczyznami łupności. W zależności od kierunku nachylenia płaszczyzn łupności (kliważu) w stosunku do kierunku eksploatacji rozróżniamy łupność wiszącą lub leżącą (rys. 14). Przy łupności leżącej (rys. 15.a) urabianie jest daleko łatwiejsze, a wydajność większa niż, przy łupności wiszącej (rys. 15.b). Jeżeli chodzi o utrzymanie stropu w ścianie, to łupność leżąca zwiększa jego wytrzymałość dzięki dobremu oparciu o caliznę. Przeciwnie przy łupności wiszącej, strop załamuje się łatwo i przy słabych skałach jest trudniejszy do utrzymania.

Rys. 15. Prowadzenie wyrobiska przy łupności (kliważu) a) leżącej b) wiszącej

W celu przedstawienia przebiegu płaszczyzn łupności (kliważu) sporządza się na podstawie szeregu pomiarów diagram rozetowy zwany różą spękań (rys. 16). Diagram taki umieszcza się na mapie pokładowej w miejscu wykonanych pomiarów. Znajomość przebiegu płaszczyzn kliważu jest istotna przy projektowaniu wyrobisk górniczych, gdyż ma istotny wpływ na ich utrzymanie.

Rys. 16. Diagram spękań (róża spękań) wykonany dla pokładu węgla i stropu

V. Charakterystyka złóż kopalin użytecznych występujących w Polsce.

1. Złoża węgla kamiennego

W Polsce węgiel kamienny występuje w trzech rejonach.:

Zagłębie Górnośląskie - największe i najzasobniejsze.

Zagłębie Dolnośląskie - w znacznej mierze jest już wyeksploatowane i istniejące tam kopalnie zostały zlikwidowane.

Zagłębie Lubelskie – najmłodsze, wydobycie prowadzi tam tylko jedna kopalnia.

2. Złoża węgla brunatnego i torfu

Węgiel brunatny występuje w różnych rejonach kraju na zachód od doliny Wisły aż po zachodnią granicę kraju.

Obszar północny zawiera pokłady węgla brunatnego zalegające na głębokości około 100 m. Złoża są silnie zaburzone, głównie wskutek działalności lodowców, co stwarza niekorzystne warunki eksploatacji. Stwierdzono je w okolicach Gdyni, Szczecina i Olsztyna. Złoża te nie były do tej pory eksploatowane.

Obszar lubusko-dolnośląski - złoża węgla brunatnego są najzasobniejsze Dawniej eksploatowano te złoża sposobami podziemnymi, obecnie eksploatuje się je wyłącznie sposobem odkrywkowym. W rejonie obok pokładów grubości 1 do 2 m występuje lokalnie w zapadliskach pokład grubości 40 do 70 m; pokład ten eksploatuje kopalnia węgla brunatnego Turów.

Obszar poznański zawiera duże złoża występujące jednak w niekorzystnych do eksploatacji warunkach wśród zawodnionych piasków.

Obszar Konin-Łódź - duże znaczenie gospodarcze mają złoża Konin i Bełchatów. Znajdują się tu duże jednostki wydobywcze wraz z zakładami energetycznymi; pokład węgla brunatnego ma tu grubość od 9 do 25 m, lokalnie nawet do ponad 50 m. Głębokość zalegania tych złóż wynosi od 40 do 100 m.

Rejon Zawiercia i Częstochowy - zawiera jeden lub dwa pokłady leżące na niewielkiej głębokości, ich grubość wynosi 0,5 do 1 m i więcej, a zasięg jest niewielki. Obecnie złoża te nie są eksploatowane.

Złoża torfu występują prawie na terenie całej Polski, głównie na Pomorzu, w Wielkopolsce, nad Narwią i Notecią. Sumaryczna powierzchnia torfowisk zarejestrowanych na terenie Polski wynosi około 1800 tys. ha, a ich grubość nie przekracza zwykle 5 do 8 m. Wykorzystanie torfowisk dla celów przemysłowych jest obecnie nieznaczne.

3. Złoża siarki

Polskie złoża siarki są pochodzenia chemiczno-organicznego. Złoża te są ściśle związane z utworami gipsowymi o zawartości siarki do 30%.Występują w okolicy Tarnobrzegu.

4. Złoża soli

Gruba seria solonośna występuje na Niżu Polski Środkowej. Kopalnie eksploatujące tu sole kamienne i potasowo-magnezowe istnieją w Inowrocławiu i Kłodawie. Sole kamienne eksploatowane są także na przedgórzu Karpat w okolicach Bochni i Wieliczki.

5. Złoża rud żelaza, cynkowo-ołowianych i miedzi

Przez rudy rozumie się surowce mineralne użytkowane w celu uzyskania z nich metali. Termin ruda używa się w zestawieniu z odpowiednim metalem, np. rudy żelaza, miedzi, ołowiu itp., jak i w zestawieniu z odpowiednim kruszcem, np. ruda magnetytowa, syderytowa, chalkopirytowa, ruda miedzi rodzimej itp. Według użyteczności i zastosowania metali wydziela się siedem grup rud, a mianowicie rudy metali:

— żelaznych, czyli „czarnej metalurgii” — żelaza, manganu chromu,

— staliwnych, tj. uszlachetniających stal, należą tu rudy niklu, kobaltu, molibdenu, wolframu, wanadu i tytanu,

— lekkich — glinu, magnezu, litu,

— specjalnych i rzadkich — między innymi antymonu, arsenu, rtęci, bizmutu, kadmu, rubidu, cezu, chromu, berylu,

— szlachetnych — złota, srebra, platyny i pokrewnych,

— promieniotwórczych — uranu, radu, toru,

— nieżelaznych — cyny, miedzi, ołowiu, cynku.

W Polsce obecnie eksploatuje się złoża rud miedzi oraz rud cynku i ołowiu.

W Polsce jedynymi eksploatowanymi złożami rud miedzi są osadowe złoża łupków miedzionośnych na Dolnym Śląsku okolice Lubina. Oprócz miedzi zawierają one także srebro, złoto, pallad, platynę, ołów i inne metale.

Eksploatację złóż rud cynku i ołowiu prowadzono w Polsce przez kilka stuleci w rejonie Bytomia, Olkusza i Chrzanowa. Ostatnią kopalnią w tym rejonie, która prowadziła eksploatację rud cynku i ołowiu była kopalnia „Pomorzany”, w której zaprzestano wydobycia w grudniu 2020 r.

6. Inne kopaliny użyteczne

W Polsce są eksploatowane także ropa naftowa i gaz ziemny oraz surowce skalne i budowlane (marmury, granity, bursztyny, piaski, gips, kamienie szlachetne itd.), ale to pamiętamy w mniejszym lub większym zakresie z lekcji geografii. W rzeczywistości zagadnienie jest bardzo szerokie. Aby pogłębić wiedzę w tym zakresie proponuję zapoznać się ze stroną Państwowego Instytutu Geologicznego, a w szczególności z mapą geologiczną Polski zamieszczoną na Portalu geologa.

VI. Górnośląskie Zagłębie Węglowe

Górnośląskie Zagłębie Węglowe jest jednym z największych zagłębi węglowych w świecie. Jego powierzchnia wynosi około 6400 km² (wraz z okręgiem ostrawsko-karwińskim), z czego 4500 km² należy do Polski. Stanowi ono olbrzymią nieckę wypełnioną utworami karbonu górnego (produktywnego), których grubość w części zachodniej wynosi przeszło 6500 m.

Karbon górny dzieli się na zasadnicze trzy grupy warstw:

a. w dolnej części — brzeżne,

b. w środkowej części — siodłowe,

c. w górnej części — łękowe.

Systematyka pokładów węgla Zagłębia Górnośląskiego występujących w karbonie górnym

Grupy	Warstwy	Numeracja pokładów
Łękowa	libiąskie	111 – 118
	łaziskie	201 – 218
	orzeskie	301 – 364
	rudzkie	401 – 419
Siodłowa	siodłowe	501 – 510
Brzeżna	porębskie	601 - 631
	jaklowickie	701 – 723
	gruszowskie	801 – 848
	pietrzkowskie	901 i wyżej

Warstwy brzeżne charakteryzują się przewagą łupków ilastych, są dostępne tylko na brzegach Zagłębia (stąd wywodzi się ich nazwa) oraz w wypiętrzeniach tektonicznych. Warstwy te zawierają pokłady węgla koksowniczego, ku wschodowi cała seria cienieje.

Warstwy siodłowe w części zachodniej zawierają sześć grubych pokładów węgla o sumarycznej miąższości około 28 m, ku wschodowi pokłady łączą się ze sobą i tworzą w okolicach Dąbrowy Górniczej jeden pokład grubości do 20 m.

Warstwy łękowe zawierają łupki i piaskowce oraz dużą liczbę pokładów węgla.

Warstwy karbonu produktywnego (górnego) podścielone są utworami karbonu dolnego stanowiącego łupki i piaskowce oraz wapienie.

Zagłębie Górnośląskie ma kształt nieregularnego trójkąta, którego podstawę stanowi linia Ostrawa—Karwina—Krzeszowice, a wierzchołek leży w okolicy Tarnowskich Gór. Granica południowa nie jest dokładnie ustalona, gdyż utwory formacji węglowej nakryte są grubymi osadami Karpat. Również granica południowo-wschodnia nie jest dokładnie zbadana.

Zasoby węgla stwierdzone i prawdopodobne w pokładach nadających się do eksploatacji do głębokości 1000 m wynoszą ponad 60 mld ton, a do głębokości 2000 m — 150 mld ton.

Rys. 17. Szkic tektoniczny Górnośląskiego Zagłębia Węglowe

Obecnie eksploatacja koncentruje się na obrzeżach Zagłębia oraz siodłach i wyniesieniach. Stopniowo zagospodarowuje się również nieckę główną, jednak w środkowej części tej niecki utwory węglonośne nakryte są grubą warstwą utworów młodszych. Stąd budowane tu kopalnie prowadzą eksploatację na coraz większych głębokościach.

Zebrał i opracował: Czesław Zając wrzesień 2004, styczeń 2015, grudzień 2017

Bibliografia:

-Bielewicz. T, Prus B., Górnictwo, Wydawnictwo Śląsk 1984 r.

- Chudek M., Wilczyński S., Żyliński R., Podstawy górnictwa, Wydawnictwo Śląsk 1977 r.

- Poradnik górnika, Wydawnictwo Śląsk 1972 r.

- Bielewicz. T, Prus B., Honysz J. Górnictwo, Wydawnictwo Śląsk 1993 r.

- Zarys nauki o złożach, Wydawnictwo Geologiczne - Warszawa 1964 r.

- Prawo geologiczne i górnicze z dnia 4 lutego 1994 r.

- Z.Kilian, T. Szczepanik: Mineralogia petrografia geologia, Warszawa 1961

- Cz. Zając, Miernictwo górnicze Katowice 2012 r

- https://www.pgi.gov.pl/